Czas pracy to czas, w którym pracownik pozostaje do dyspozycji pracodawcy w zakładzie pracy lub w innym miejscu wyznaczonym do wykonywania pracy. Czas pracy obejmuje zarówno czas faktycznego wykonywania pracy, jak i czas pozostawania do dyspozycji pracodawcy, co oznacza stan fizycznej i psychicznej gotowości pracownika do wykonywania pracy w wyznaczonym miejscu.
Pracodawca planując pracę pracownika i powierzając mu wykonanie określonych obowiązków powinien obowiązki te uwzględnić w ramach obowiązującego pracownika wymiaru czasu pracy. Do czasu pracy wlicza się: przerwy w pracy (zgodnie z art. 134 Kodeksu Pracy), przerwy w pracy pracowników zatrudnionych w warunkach szkodliwych, przerwy na karmienie dziecka piersią, czas nauki pracowników młodocianych oraz 30-minutowa przerwa na szkolenie w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy, 15-minutowe przerwy na gimnastykę lub wypoczynek osoby niepełnosprawnej, 5-minutowe przerwy po każdej godzinie pracy przy obsłudze monitora ekranowego, czas podróży służbowej jeżeli przypada w godzinach pracy oraz inne okresy, jeżeli przepisy wewnątrzzakładowe tak stanowią.
System czasu pracy to zbiór reguł normujących czas pracy w zakładzie pracy. Jest to sposób organizacji czasu pracy pracownika obejmujący wymiar czasu pracy, maksymalną długość okresu rozliczeniowego, sposób rozliczania czasu pracy i jego rozkład oraz tryb wprowadzania danego systemu. To metoda planowania i rozliczania czasu pracy, w ramach której pracodawca ma pewien zakres decyzyjności co do rozłożenia godzin pracy, jednak granice tej decyzyjności są ograniczone normami prawnymi. W szczególności pracodawca powinien przestrzegać przewidzianych dla danego systemu norm i wymiarów dobowych, maksymalnej długości okresów rozliczeniowych, ograniczeń w zakresie pracy w niedziele i święta. To, jakie systemy czasu pracy są stosowane u pracodawcy, powinno wynikać z przepisów wewnątrzzakładowych obowiązujących u tego pracodawcy, tj. z układu zbiorowego pracy, regulaminu pracy albo z obwieszczenia.
Kodeks Pracy przewiduje kilka możliwych systemów czasu pracy. Ustawodawca wprowadził podstawowy system czasu pracy oraz systemy uregulowane w sposób odmienny, w zależności od tego na jakim stanowisku pozostaje pracownik i jakie są potrzeby pracodawcy w tym zakresie. Rodzaje systemów czasu pracy:
podstawowy system czasu pracy:
W ramach podstawowego czasu pracy pracownik w przeciągu każdej doby powinien pracować 8 godzin. Jest to norma sztywna. Jeżeli pracownik pracuje dłużej - zwykle są to nadgodziny. Należy pamiętać, że w prawie pracy doba pracownicza rozpoczyna się wtedy, kiedy pracownik rozpoczyna pracę i upływa ona w ciągu kolejnych 24 godzin od tego momentu, poczynając od godziny, w której pracownik rozpoczyna pracę zgodnie z obowiązującym go rozkładem czasu pracy. Tygodniowo pracownik powinien pracować przeciętnie 40 godzin, w zazwyczaj 5-dniowym tygodniu pracy. Jeżeli natomiast otrzymał polecenie pracy w godzinach nadliczbowych, tygodniowy czas pracy łącznie z godzinami nadliczbowymi nie może przekraczać przeciętnie 48 godzin w przeciętnym okresie rozliczeniowym. Zasada ta nie obowiązuje pracowników zatrudnionych na stanowiskach związanych z zarządzaniem zakładem pracy.
Tygodniowe normy czasu pracy są ustalane przeciętnie dla każdego okresu rozliczeniowego. Oznacza to, że analizowana norma nie jest sztywna. W jednym tygodniu pracownik może pracować ponad 40 godzin, o ile w innych tygodniach będzie pracował mniej, a wypracowana nadwyżka zrównoważy się.
Okres rozliczeniowy to przedział czasu wyrażony w miesiącach, po upływie którego rozliczany jest czas pracy pracownika. Długość okresu rozliczeniowego określa pracodawca w układzie zbiorowym pracy, regulaminie pracy lub w obwieszczeniu. Wyjściowa długość okresów rozliczeniowych wynosi 4 miesiące. Można ustalić krótszy okres rozliczeniowy. W rolnictwie i hodowli, a także przy pilnowaniu mienia lub ochronie osób dopuszczalne jest wprowadzenie dłuższego okresu rozliczeniowego – do 6 miesięcy, a jeżeli jest to jeszcze dodatkowo uzasadnione nietypowymi warunkami organizacyjnymi i technicznymi mającymi wpływ na przebieg procesu pracy – do 12 miesięcy.
system równoważnego czasu pracy:
System ten może być stosowany w przypadkach uzasadnionych rodzajem pracy lub jej organizacją. Są to wprawdzie przesłanki ogólne i niedookreślone, jednak ograniczają pracodawcę, który nie ma pełnej dowolności przy wprowadzaniu tego systemu. W systemie równoważnym, pracownika dotyczą te same normy czasu pracy co w przypadku systemu podstawowego. Ma on bowiem obowiązek przepracować 40 godzin tygodniowo w przeciętnie 5-dniowym tygodniu pracy w przyjętym okresie rozliczeniowym. Różnica pomiędzy systemem równoważnym a podstawowym tkwi przede wszystkim w dobowym wymiarze czasu pracy. System równoważny daje bowiem możliwość jego wydłużenia do 12 godzin (w pewne dni) z jednoczesnym jego skróceniem w inne dni lub udzieleniem rekompensacyjnego czasu wolnego. Kolejną odmiennością jest wymiar okresu rozliczeniowego. W przypadku systemu równoważnego są to bowiem maksymalnie 4 miesiące. Zasadniczo system równoważny zakłada 1-miesięczny okres rozliczeniowy, a w szczególnie uzasadnionych przypadkach może być on przedłużony do 3 miesięcy. Maksymalny okres przy tym systemie może być wydłużony do 4 miesięcy, ale jest to zarezerwowane jedynie dla prac uzależnionych od pory roku lub warunków atmosferycznych.
System równoważny może być stosowany w każdym stosunku pracy. Jednak nie jest w pełni realizowany ze względu na ograniczenia dobowego wymiaru czasu pracy pracowników młodocianych, pracowników zatrudnionych w warunkach szkodliwych, kobiet w ciąży i osób sprawujących opiekę nad dziećmi do lat 4.
Istotna jest również kwestia nadgodzin. W przypadku okresów rozliczeniowych dłuższych niż 1 miesiąc, dość częsta jest sytuacja przepracowania w jednym miesiącu większej, a drugim mniejszej liczby godzin. Jeżeli pensja naliczana jest na podstawie stawki godzinowej - ilość faktycznie przepracowanych godzin przekłada się na jej wysokość. Nie może jednak być niższa od minimalnego wynagrodzenia krajowego. Jeżeli natomiast wynagrodzenie jest określane stałą stawką miesięczną, to w ramach dłuższych okresów rozliczeniowych powinno być wypłacane w jednakowej wysokości, niezależnie od wymiaru czasu pracy w poszczególnych miesiącach. Należy wskazać, że w przypadku, gdy w przyjętym okresie rozliczeniowym liczba godzin rzeczywiście przepracowanych przekroczy normę czasu pracy, to pracownikowi przysługuje wynagrodzenie za pracę w godzinach nadliczbowych. W przypadku normy tygodniowej stwierdzenie takiego przekroczenia będzie możliwe dopiero po upływie okresu rozliczeniowego.
czas pracy przy dozorze urządzeń:
Jest to pewna odmiana równoważnego systemu czasu pracy. Stosuje się go przy pracach polegających na dozorze urządzeń (kontrolowanie urządzeń technicznych, które ze względu na specyfikę pracy danego zakładu muszą być cały czas w ruchu, np. prace w elektrowni, elektrociepłowni) lub związanych z częściowym pozostawaniem w pogotowiu do pracy. W tym systemie czasu pracy dopuszczalne jest przedłużenie dobowego wymiaru czasu pracy do maksymalnie 16 godzin, w okresie rozliczeniowym nieprzekraczającym 1 miesiąca. Takie przedłużenie dobowego czasu pracy pozwala na mniejsze niż przy wykonywaniu innych zadań przeciążenie pracą lub tylko częściowe pozostawanie pracownika w pogotowiu do pracy. W systemie tym nie jest możliwe zapewnienie pracownikowi nieprzerwanego 11-godzinnego odpoczynku dobowego. Jednak bezpośrednio po każdym okresie wykonywania pracy w przedłużonym dobowym wymiarze czasu pracy pracownikowi przysługuje odpoczynek przez czas odpowiadający co najmniej liczbie przepracowanych godzin, niezależnie od minimalnego odpoczynku tygodniowego.
czas pracy przy pilnowaniu:
Jest to rodzaj równoważnego systemu czasu pracy. Może być stosowany w przypadku pracowników zatrudnionych przy pilnowaniu mienia, przy ochronie osób, w zakładowej straży pożarnej i zakładowych służbach ratowniczych. W tym przypadku dopuszczalne jest przedłużenie dobowego wymiaru czasu pracy maksymalnie do 24 godzin, w okresie rozliczeniowym nieprzekraczającym co do zasady 1 miesiąca. Tutaj również nie jest możliwe zapewnienie pracownikowi nieprzerwanego - 11-godzinnego odpoczynku dobowego. Po okresie wykonywania pracy, w przedłużonym dobowym wymiarze czasu pracy, pracownik jest uprawniony do odpoczynku przez okres odpowiadający co najmniej liczbie przepracowanych godzin – jest to odpowiednik odpoczynku dobowego. Ponadto obowiązkiem pracodawcy jest zagwarantowanie pracownikowi nieprzerwanego odpoczynku tygodniowego.
praca w ruchu ciągłym:
W niektórych zakładach pracy nie można przerwać pracy, gdyż wstrzymanie niektórych procesów produkcyjnych niesie za sobą poważne konsekwencje finansowe i organizacyjne. O tym, czy praca ma charakter pracy w ruchu ciągłym nie decyduje ani zakres wykorzystania mocy produkcyjnych zakładu pracy, ani możliwości produkcyjne pracownika, ale okoliczność, w której ciągłe wykonywanie pracy jest konieczne z punktu widzenia zabezpieczenia prawidłowego procesu produkcyjnego oraz prawidłowego działania urządzeń produkcyjnych. Dlatego w przypadku pracy w ruchu ciągłym oraz pracy, która nie może być wstrzymana ze względu na konieczność ciągłego zaspokajania potrzeb ludności (ochrona życia i zdrowia, dostawy energii i wody, transport) wprowadza się system pracy w ruchu ciągłym.
Przy pracach w ruchu ciągłym dopuszczalne jest przedłużenie czasu pracy do 43 godzin przeciętnie na tydzień. Okres rozliczeniowy nie może przekraczać 4 tygodni (i nie może zostać wydłużony). W niektórych tygodniach (tylko raz w tygodniu i nie we wszystkich tygodniach) dobowy wymiar czasu pracy może być przedłużony do 12 godzin. Za każdą godzinę pracy powyżej 8 godzin na dobę w dniu wykonywania pracy w przedłużonym wymiarze czasu pracy pracownikowi przysługuje stuprocentowy dodatek do wynagrodzenia.
Obowiązujący pracownika wymiar czasu pracy w przyjętym okresie rozliczeniowym oblicza się w następujący sposób:
- mnożąc 8 godzin przez liczbę dni kalendarzowych przypadających w okresie rozliczeniowym (z wyłączeniem niedzieli, świąt, dni wolnych) wynikających z rozkładu czasu pracy w przeciętnie 5-dniowym tygodniu pracy;
- dodając do otrzymanej liczby liczbę godzin odpowiadającą przedłużonemu tygodniowemu wymiarowi czasu pracy (nie może przekraczać 3 godzin na każdy tydzień okresu rozliczeniowego, w którym następuje przedłużenie czasu pracy);
- przy ustalaniu wymiaru czasu pracy w tym systemie stosuje się również zasadę, że święto przypadające od poniedziałku do piątku obniża wymiar czasu pracy o 8 godzin.
przerywany czas pracy:
System ten stosuje się w pracach, których wykonywanie ma sens jedynie w dwóch oddalonych od siebie porach dnia. Wprowadzenie przerywanego systemu pracy możliwe jest jedynie w zbiorowym układzie pracy (jedyny wyjątek: osoba fizyczna prowadząca działalność w zakresie rolnictwa i hodowli, u której nie działa zakładowa organizacja związkowa – taki pracodawca może ten system wprowadzić w umowie o pracę). System przerywanego czasu pracy stosuje się według z góry ustalonego rozkładu przewidującego jedną przerwę w pracy w ciągu doby, trwającą nie dłużej niż 5 godzin. Przerwy tej nie wlicza się do czasu pracy, jednak za czas tej przerwy pracownikowi przysługuje prawo do wynagrodzenia w wysokości połowy wynagrodzenia należnego za czas przestoju. Wykonywanie pracy w okresie przerwy jest jednoznaczne z powierzeniem pracy nadliczbowej, czyli automatycznie wynagrodzeniem za pracę w godzinach nadliczbowych.
zadaniowy czas pracy:
System ten stosuje się w sytuacji, gdy ze względu na rodzaj pracy lub jej organizację nie można dokładnie określić godzin, w jakich pracownik powinien pracować. Wprowadzenie tego systemu dopuszczalne jest tylko, jeżeli z uwagi na rodzaj pracy, jej organizację lub miejsce wykonywania nie ma możliwości kontrolowania i ewidencjonowania czasowych ram wykonywania pracy przez pracownika. Przy stosowaniu zadaniowego czasu pracy należy zadbać o właściwe udokumentowanie, że wymiar powierzonych zadań jest odpowiedni, adekwatny do wymiaru czasu pracy – w przeciwnym razie pracownik może rościć sobie prawo do wynagrodzenia za pracę w godzinach nadliczbowych.
system skróconego tygodnia pracy:
Ten system czasu pracy może być zastosowany na pisemny wniosek pracownika. Jego istotą jest skrócenie tygodnia pracy pracownika poprzez świadczenie przez niego pracy przez mniej niż 5 dni w ciągu tygodnia, jednak pod warunkiem odpowiedniego wydłużenia dobowego wymiaru czasu pracy, nie więcej niż do 12 godzin, w okresie rozliczeniowym nieprzekraczającym 1 miesiąca.
system pracy weekendowej:
Takiego systemu czasu pracy pracodawca nie może wprowadzić sam, wymagany jest pisemny wniosek pracownika (przy podpisaniu umowy o pracę lub w trakcie zatrudnienia). Istotą weekendowego systemu czasu pracy jest świadczenie pracy wyłącznie w piątki, soboty, niedziele i święta, z jednoczesnym wydłużeniem dobowego wymiaru czasu pracy maksymalnie do 12 godzin. Zastosowany jest tutaj jednomiesięczny okres rozliczeniowy.
System weekendowy może być stosowany niezależnie od rodzaju świadczonej pracy. Niedopuszczalne jest jednak jego łączenie z przerywanym czasem pracy. Pracodawca nie ma obowiązku udzielania niedzieli wolnej od pracy oraz dnia wolnego za pracę w święta.
skrócony czas pracy:
Skrócenie czasu pracy poniżej ogólnych norm dla pracowników zatrudnionych w warunkach szczególnie uciążliwych lub szczególnie szkodliwych dla zdrowia może polegać na ustanowieniu przerw w pracy wliczanych do czasu pracy albo na obniżeniu tych norm. W przypadku pracy monotonnej lub pracy w ustalonym z góry tempie skrócenie czasu pracy polega na wprowadzeniu przerw w pracy wliczanych do czasu pracy. Wykaz prac ustala pracodawca po konsultacji z pracownikami lub ich przedstawicielami oraz po zasięgnięciu opinii lekarza sprawującego profilaktyczną opiekę zdrowotną nad pracownikami.
Od 1 stycznia 2004r. nie ma już przepisu przewidującego pracę w tzw. czterobrygadowej organizacji czasu pracy. Polegała ona na podziale wszystkich pracowników na cztery zespoły, z których trzy pracowały w ciągu doby (po 8 godzin każdy z nich), a czwarty odpoczywał. Przy pracy w „czterobrygadówce” czas pracy w ciągu doby nie mógł przekraczać 8 godzin, w ciągu tygodnia przeciętnie 40 godzin, a okres rozliczeniowy mógł zostać wydłużony maksymalnie do 4 miesięcy. Obecnie taki sam efekt otrzymamy łącząc pracę zmianową z pracą w podstawowym systemie czasu pracy, w którym okres rozliczeniowy może wynosić do 4 miesięcy. Nie ma więc potrzeby wyodrębniania „czterobrygadówki” jako samodzielnego systemu czasu pracy, gdyż obecnie nie posiada ona żadnych cech szczególnych, które wymagałyby odrębnej regulacji.
Autor: KGr