Przepisy Kodeksu Pracy gwarantują szczególną ochronę i szczególne uprawnienia dla pracowników-rodziców. Gwarancja kodeksowa ma na celu przede wszystkim ochronę trwałości stosunku pracy oraz ułatwienie pogodzenia obowiązków pracowniczych z rodzicielskimi.
Zgodnie z obowiązującymi przepisami szczególna ochrona rozpoczyna się już w okresie ciąży. Od momentu powiadomienia pracodawcy o ciąży kobieta korzysta ze specjalnej ochrony. W skład szeregu udogodnień wchodzi m.in. zakaz zatrudniania przy pracach szczególnie uciążliwych lub szkodliwych dla zdrowia, zakaz wypowiedzenia lub rozwiązania umowy o pracę, zakaz pracy w godzinach nadliczbowych i w porze nocnej, brak możliwości wysyłania w pozamiejskie podróże służbowe, możliwość zmiany rozkładu czasu pracy czy też możliwość przeniesienia do innej pracy.
Narodziny dziecka łączą się z nabyciem przez pracownika określonych uprawnień. Uprawnienia te przysługują na równych prawach obojgu rodziców, choć są zróżnicowane w zależności od uwarunkowań biologicznych. Na uprawnienia rodzicielskie składają się:
Podstawowy urlop macierzyński: To szczególny rodzaj urlopu, który przysługuje pracownicy, która urodziła dziecko. Urlop ten należny jest matkom zatrudnionym na podstawie umowy pracę - nie ma znaczenia typ umowy o pracę, nie jest też istotny wymiar czasu pracy ani długość stażu w firmie. Wymiar urlopu macierzyńskiego jest uzależniony od liczby urodzonych dzieci przy jednym porodzie i wynosi:
- 20 tygodni w przypadku urodzenia jednego dziecka przy jednym porodzie,
- 31 tygodni w przypadku urodzenia dwojga dzieci przy jednym porodzie,
- 33 tygodnie w przypadku urodzenia trojga dzieci przy jednym porodzie,
- 35 tygodni w przypadku urodzenia czworga dzieci przy jednym porodzie,
- 37 tygodni w przypadku urodzenia pięciorga i więcej dzieci przy jednym porodzie.
Urlop macierzyński, zgodnie z przepisami prawa, można wykorzystać już przed planowaną datą porodu w maksymalnym wymiarze 6 tygodni. Jeśli pracownica nie wykorzysta urlopu przed porodem, dzień urodzenia dziecka uważa się za pierwszy dzień urlopu macierzyńskiego. Pierwsze 14 tygodni zarezerwowane jest wyłącznie dla matki. Pozostałe 6 tygodni rodzice mogą podzielić między sobą. Wniosek o urlop macierzyński trzeba przedstawić pracodawcy co najmniej 14 dni po porodzie. Jeżeli jedynie mama będzie korzystała z urlopu należy zaznaczyć, że ojciec zrzeka się tego uprawnienia. Podstawowy urlop macierzyński jest obowiązkowy – nie można z niego zrezygnować. W razie urodzenia martwego dziecka lub zgonu dziecka przed upływem 8 tygodni życia, pracownicy przysługuje urlop macierzyński w wymiarze 8 tygodni po porodzie, nie krócej jednak niż przez okres 7 dni od dnia zgonu dziecka. Pracownicy, która urodziła więcej niż jedno dziecko przy jednym porodzie, przysługuje w takim przypadku urlop macierzyński w wymiarze stosownym do liczby dzieci pozostałych przy życiu.
Dodatkowy urlop macierzyński: Dodatkowego urlopu macierzyńskiego udziela się bezpośrednio po wykorzystaniu podstawowego urlopu macierzyńskiego. Jego wymiar wynosi 6 tygodni w przypadku urodzenia jednego dziecka przy jednym porodzie lub 8 tygodni w przypadku urodzenia kilkorga dzieci przy jednym porodzie. Urlop udzielany jest jednorazowo albo w dwóch częściach przypadających bezpośrednio jedna po drugiej – w wymiarze tygodnia lub jego wielokrotności. Z tego urlopu może skorzystać zarówno mama, jak i tata dziecka. W celu uzyskania dodatkowego urlopu macierzyńskiego należy złożyć wniosek w terminie nie krótszym niż 14 dni przed rozpoczęciem korzystania z urlopu. Z dodatkowego urlopu macierzyńskiego (w całości lub w części) pracownica może zrezygnować składając odpowiedni wniosek do pracodawcy w terminie nie krótszym niż 14 dni przed przystąpieniem do pracy.
Urlop rodzicielski: Bezpośrednio po wykorzystaniu urlopów macierzyńskich rodzice (zarówno matka, jak i ojciec) mają prawo do urlopu rodzicielskiego trwającego 26 tygodni. Urlop ten może być podzielony maksymalnie na 3 części, przypadające jedna po drugiej, w wymiarze wielokrotności tygodnia i trwające minimum 8 tygodni. Z urlopu rodzicielskiego rodzice mogą korzystać również jednocześnie – wówczas urlop ten będzie krótszy ponieważ łączny wymiar nie może przekraczać 26 tygodni. Urlop rodzicielski udzielany jest na wniosek pracownika złożony w terminie nie krótszym niż 14 dni przed rozpoczęciem korzystania z tego urlopu. Do wniosku powinno być dołączone pisemne oświadczenie o braku zamiaru korzystania w okresie wskazanym we wniosku z urlopu rodzicielskiego przez drugiego z rodziców, albo o okresie, w którym drugi z rodziców zamierza korzystać z tego urlopu.
Urlop ojcowski: Przysługuje jedynie pracownikowi, którego dziecko nie ukończyło jeszcze 12 miesiąca życia. Aby skorzystać z urlopu ojcowskiego należy przedłożyć pisemny wniosek co najmniej 7 dni przed planowanym rozpoczęciem urlopu. Do wniosku należy dołączyć skrócony akt urodzenia dziecka oraz oświadczenie, że urlop ojcowski przysługujący na dane dziecko nie został wcześniej wykorzystany. Na okres urlopu ojcowskiego składają się 14 dni kalendarzowe występujące bezpośrednio po sobie (w tym soboty, niedziele i święta). Urlop musi być wykorzystany w całości, tzn. nie można go rozłożyć na części. Przebywający na urlopie ojcowskim pracownik otrzymuje zasiłek macierzyński. Urlop dla ojca jest niezależny od podstawowego urlopu macierzyńskiego, dodatkowego urlopu macierzyńskiego i urlopu rodzicielskiego.
Urlop wychowawczy: Urlop wychowawczy jest przyznawany w celu sprawowania osobistej opieki nad dzieckiem. Przepisy przewidują przyznanie bezpłatnego urlopu pracownikowi zatrudnionemu przez okres powyżej 6 miesięcy. Do skorzystania z urlopu wychowawczego uprawniony jest zarówno ojciec, jak i matka dziecka (w przypadku łącznego korzystania z tego urlopu - w wymiarze do 4 miesięcy). Dziecko musi być w wieku do 5 lat. Prawo dopuszcza też szczególne przypadki sprawowania opieki nad dzieckiem do 18. roku życia (stan zdrowia potwierdzony orzeczeniem o niepełnosprawności lub stopień niepełnosprawności wymagający osobistej opieki pracownika). Ogólna pula urlopowych miesięcy to 36, z tym, że jeden z miesięcy przeznaczony jest wyłącznie do wykorzystania przez drugiego z rodziców (tylko w szczególnych przypadkach przysługuje wykorzystanie wszystkich 36 miesięcy: gdy drugi rodzic nie żyje, gdy nie przysługuje mu władza rodzicielska, gdy został pozbawiony władzy rodzicielskiej, gdy władza rodzicielska została zawieszona lub ograniczona lub gdy dziecko pozostaje pod opieką innej osoby). Chcąc skorzystać z urlopu wychowawczego pracownik składa wniosek u swojego pracodawcy na przynajmniej 2 tygodnie przed datą pójścia na niego. We wniosku należy wskazać datę rozpoczęcia i zakończeni urlopu, wskazanie dotychczas wykorzystanego urlopu na dane dziecko, określenie liczby części urlopu już wykorzystanego na dane dziecko. Do wniosku natomiast należy dołączyć oświadczenie o niekorzystaniu z urlopu w tym samym czasie przez drugiego rodzica. Pracownik może w każdym czasie, za zgodą pracodawcy, zrezygnować z urlopu wychowawczego – bez takiej zgody rezygnacja może nastąpić na 30 dni przed terminem zamierzonego powrotu do pracy.
Inne prawa rodziców:
- dodatkowy zasiłek opiekuńczy po porodzie – To świadczenie przysługujące ojcu dziecka lub innemu uprawnionemu członkowi rodziny. Jest udzielane na wypadek dłuższego pozostania matki dziecka w szpitalu po porodzie, a jednocześnie, gdy dziecko może opuścić szpital. Przysługuje w wymiarze do 56 dni.
- zawieszenie urlopu macierzyńskiego – Możliwe jest w przypadku, gdy dziecko wymaga opieki szpitalnej w trakcie trwania podstawowego urlopu macierzyńskiego. Warunkiem skorzystania z tego zawieszenia jest wykorzystanie co najmniej 8 tygodni urlopu macierzyńskiego.
- przerwy na karmienie piersią w pracy – Zgodnie z zapisami Kodeksu Pracy, pracownica karmiąca dziecko piersią ma prawo do dwóch półgodzinnych przerw w pracy wliczanych do czasu pracy i z zachowaniem prawa do pełnego wynagrodzenia (karmiąc więcej niż jedno dziecko przerwy te wynoszą po 45 minut). W przypadku pracy do 6 godzin dziennie przysługuje jedna przerwa, natomiast jeśli praca jest krótsza niż 4 godziny dziennie przerwy nie przysługują.
- urlop okolicznościowy z tytułu narodzin dziecka – Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Pracy i Polityki Społecznej w razie urodzenia się dziecka pracownikowi przysługuje zwolnienie od pracy z zachowaniem prawa do wynagrodzenia na czas obejmujący 2 dni robocze. W celu skorzystania z urlopu okolicznościowego należy złożyć do pracodawcy stosowny wniosek oraz dołączyć do niego odpis skróconego aktu urodzenia dziecka.
- dni opieki nad dzieckiem zdrowym – Zarówno mamie jak i tacie przysługuje zwolnienie od pracy w celu sprawowania opieki nad dzieckiem w wieku do 14 lat, po złożeniu stosownego wniosku. Bez względu na liczbę dzieci, maksymalna liczba dni wolnych wynosi 2 dni w ciągu roku kalendarzowego (bez możliwości przełożenia na kolejny rok). Limit ten jest łączny na obu rodziców, jednak z możliwością podziału tych dni po jednym dla każdego z rodziców.
- ulga podatkowa na dzieci – W rocznym rozliczeniu podatku dochodowego można odpisać określoną ustawową kwotę za każde małoletnie dziecko za pełny rok kalendarzowy.
- tzw. ‘becikowe’ – Z tytułu narodzin dziecka przysługuje jednorazowa zapomoga w wysokości 1.000,00 zł. Warunkiem otrzymania ‘becikowego’ jest dostarczenie, wraz z wnioskiem, zaświadczenia lekarskiego potwierdzającego, że kobieta była pod stałą opieka lekarską od 10. tygodnia ciąży do dnia porodu.
- zasiłek opiekuńczy – Zasiłek opiekuńczy przysługuje pracownikowi w przypadku choroby dziecka, po przedłożeniu zwolnienia lekarskiego na to dziecko (zaświadczenie lekarskie ZUS ZLA). Prawo do zasiłku przysługuje na równi ojcu i matce dziecka, a zasiłek wypłaca się tylko jednemu z rodziców (temu, który wystąpi z wnioskiem o jego wypłatę za dany okres). Zasiłek opiekuńczy przysługuje ubezpieczonemu, który jest zwolniony od wykonywania pracy z powodu konieczności osobistego sprawowania opieki nad zdrowym dzieckiem w wieku do lat 8 (w przypadku nieprzewidzianego zamknięcia żłobka, przedszkola, szkoły, w przypadku porodu lub choroby małżonka stale opiekującego się dzieckiem, w przypadku pobytu małżonka stale opiekującego się dzieckiem w stacjonarnym zakładzie opieki zdrowotnej), nad chorym dzieckiem w wieku do lat 14, nad innym chorym członkiem rodziny albo dzieckiem powyżej 14. roku życia (pod warunkiem pozostawania we wspólnym gospodarstwie domowym). Zasiłek opiekuńczy przysługuje w wymiarze do 60 dni w roku kalendarzowym – w przypadku opieki nad dzieckiem zdrowym do lat 8 i chorym do lat 14, i w wymiarze do 14 dni w roku kalendarzowym – w przypadku opieki nad innymi członkami rodziny i dzieckiem powyżej 14 lat – łączny, wspólny wymiar nie może jednak przekroczyć 60 dni w roku kalendarzowym.
Zasiłek opiekuńczy przysługuje w wysokości 80% wynagrodzenia wypłacanego za okres 12 miesięcy kalendarzowych poprzedzających powstanie niezdolności do pracy. - obniżenie czasu pracy – Pracownik ma możliwość sprawowania opieki nad dzieckiem przy jednoczesnym powrocie do życia zawodowego. Jeżeli pracownik jest uprawniony do korzystania z urlopu wychowawczego (ale nie chce z niego korzystać) i jest zatrudniony w wymiarze wyższym niż połowa pełnego wymiaru czasu pracy, ma prawo do obniżenia wymiaru czasu pracy do wymiaru nie niższego niż połowa pełnego wymiaru czasu pracy w okresie, w którym mógłby korzystać z tego urlopu. W tym przypadku również pracownik podlega szczególnej ochronie przed rozwiązaniem stosunku pracy. W celu realizacji tego uprawnienia konieczne jest złożenie, na co najmniej dwa tygodnie przed planowanym obniżeniem wymiaru pracy, stosownego wniosku do pracodawcy – należy wskazać do jakiego wymiaru ma być obniżony wymiar czasu pracy oraz na jaki okres obniżenie ma być skuteczne. Specjalnej ochronie podlega się natomiast prze okres 12 miesięcy. Z możliwości obniżenia może skorzystać tylko jeden z rodziców (jeśli oboje pracują).
Okres obniżenia wymiaru czasu pracy można przedłużać kolejnymi wnioskami. Z kolei na wcześniejszy powrót w zawnioskowanego okresu wymagana jest zgoda pracodawcy. - prawo do wykorzystania urlopu wypoczynkowego bezpośrednio po urlopie macierzyńskim – Zgodnie z przepisami Kodeksu Pracy pracownik (zarówno ojciec jak i matka) powracający z podstawowego urlopu macierzyńskiego, dodatkowego urlopu macierzyńskiego, urlopu rodzicielskiego lub urlopu ojcowskiego, po złożeniu stosownego wniosku, może wykorzystać swój urlop wypoczynkowy bezpośrednio po ww. urlopach. Jednak wykorzystanie urlopu wypoczynkowego bezpośrednio po jednym z urlopów związanych z rodzicielstwem jest jedynie uprawnieniem pracownika, a nie jego obowiązkiem.
- zasiłek macierzyński – Przysługuje on pracownikowi za okres podstawowego urlopu macierzyńskiego, dodatkowego urlopu macierzyńskiego, urlopu rodzicielskiego i urlopu ojcowskiego. Wysokość zasiłku macierzyńskiego za okres urlopu ojcowskiego wynosi 100% podstawy wymiaru. Wysokość zasiłku macierzyńskiego za okres urlopu macierzyńskiego (podstawowego i dodatkowego) wynosi 100% podstawy wymiaru, natomiast za okres urlopu rodzicielskiego 60% podstawy wymiaru. Jeżeli natomiast pracownik w terminie 14 dni od dnia porodu zawnioskuje o udzielenie jej, bezpośrednio po podstawowym urlopie macierzyńskim, urlopu dodatkowego oraz rodzicielskiego (obu w pełnym wymiarze), wówczas zasiłek macierzyński za cały ten okres będzie wynosił 80% podstawy wymiaru.Podstawę wymiaru zasiłku macierzyńskiego dla pracownika stanowi przeciętne miesięczne wynagrodzenie za okres 12 miesięcy kalendarzowych poprzedzających powstanie niezdolności do pracy.
Należy pamiętać, że w związku z adopcją dziecka również przysługują rodzicom szczególne uprawnienia urlopowe.
W przypadku przysposobienia dziecka nie mówimy o urlopie macierzyńskim lecz o urlopie na warunkach urlopu macierzyńskiego. Obie instytucje niewiele się od siebie różnią. Skorzystanie z tego urlopu możliwe jest do ukończenia przez dziecko 7. roku życia lub do ukończenia 10. roku życia (jeżeli podjęto decyzję o odroczeniu obowiązku szkolnego). Jego wymiar wynosi 20 tygodni (w przypadku przyjęcia jednego dziecka), 31 tygodni (w przypadku jednoczesnego przyjęcia dwojga dzieci), 33 tygodnie (jednoczesne przyjęcie trojga dzieci), 35 tygodni (przyjęcie czworga dzieci) lub 37 tygodni (pięcioro i więcej dzieci).
W przypadku dodatkowego urlopu macierzyńskiego mówimy tutaj o dodatkowym urlopie na warunkach urlopu macierzyńskiego. Jego wymiar to 6 tygodni w przypadku przyjęcia jednego dziecka lub 8 tygodni w przypadku jednoczesnego przyjęcia więcej niż jednego dziecka. Prawo do tego urlopu jest ograniczone do ukończenia przez dziecko 7. lub 10. roku życia.
Przyjęcie dziecka na wychowanie uprawnia pracownika do skorzystania z urlopu rodzicielskiego na zasadach dotyczących pracownika, któremu urodziło się dziecko. Tutaj nie ma ograniczenia wiekowego dziecka.
W przypadku urlopu ojcowskiego obowiązują identyczne zasady jak w stosunku do ojca, któremu urodziło się dziecko. Uprawnienia do skorzystania z urlopu ojcowskiego przysługują nie dłużej niż do upływu 12 miesięcy od dnia uprawomocnienia się orzeczenia o adopcji oraz do czasu ukończenie przez dziecko 7. albo 10. roku życia.
Za okres podstawowego urlopu na warunkach urlopu macierzyńskiego, dodatkowego urlopu na warunkach urlopu macierzyńskiego, urlopu rodzicielskiego i urlopu ojcowskiego pracownikowi przysługuje zasiłek macierzyński w wysokości i na zasadach dotyczących pracownika, któremu urodziło się dziecko.
Przyjęcie dziecka na wychowanie uprawnia również do skorzystania z urlopu wychowawczego na takich samych zasadach na jakich korzysta pracownik, któremu urodziło się dziecko.
Prawo do wykorzystania urlopu wypoczynkowego bezpośrednio po urlopach związanych z przyjęciem na wychowanie dziecka również przysługuje na identycznych zasadach.
W przypadku przyjęcia dziecka na wychowanie nie przysługuje natomiast urlop okolicznościowy.
Autor: KGk